Trong kho tàng văn học trung đại Việt Nam, hình ảnh người phụ nữ luôn gắn liền với những nỗi bất hạnh, những kiếp đời long đong giữa vòng xoáy định kiến xã hội. Vũ Nương – nhân vật chính trong Chuyện người con gái Nam Xương của Nguyễn Dữ – là một minh chứng điển hình. Dù sống trọn đạo làm vợ, làm dâu, nàng vẫn không thoát khỏi bi kịch oan khuất. Bài viết sau sẽ phân tích sâu số phận bi kịch của Vũ Nương để thấy rõ tiếng nói nhân đạo của tác giả và ánh nhìn phê phán dành cho xã hội phong kiến đầy bất công.
Phân tích số phận bi kịch của Vũ Nương – Người con gái Nam Xương
“Đau đớn thay phận đàn bà
Lời rằng bạc mệnh cũng là lời chung”
(Nguyễn Du – Truyện Kiều)
Từ bao đời nay, dọc theo dòng chảy không ngừng của văn học dân tộc, hình ảnh người phụ nữ hiện lên như một bi kịch lặp lại: dù có tài sắc vẹn toàn, đức hạnh có đến đâu, thì số phận của họ vẫn gắn chặt với những bất công, nghiệt ngã của một xã hội đầy ràng buộc lễ giáo, nơi tư tưởng “trọng nam khinh nữ” như gông cùm bóp nghẹt hạnh phúc. Nguyễn Du đã từng xót xa cho Kiều, và đến Nguyễn Dữ, ông lại khiến người đọc muôn đời thổn thức trước kiếp hồng nhan bạc phận của Vũ Nương trong “Chuyện người con gái Nam Xương”.
Vào thế kỷ XVI, khi triều đình phong kiến bắt đầu lộ rõ sự rạn nứt và thoái hóa, Nguyễn Dữ – vốn bất mãn trước thời cuộc – đã chọn lối sống ẩn dật, dồn tâm huyết vào văn chương để lên tiếng thay cho những mảnh đời bị bóp nghẹt. Ông được mệnh danh là “cha đẻ của thể loại truyền kỳ Việt Nam”, người đã đưa văn xuôi tự sự bước vào quỹ đạo nghệ thuật qua tác phẩm nổi bật “Truyền kỳ mạn lục”. Trong đó, “Chuyện người con gái Nam Xương” là thiên truyện thứ 16 – nơi mà người đọc bắt gặp một Vũ Nương tài sắc vẹn toàn, mẫu mực trong đạo vợ hiền, mẹ thảo, nàng dâu hiếu nghĩa. Một con người như thế, đáng lẽ phải được sống trong hạnh phúc viên mãn. Nhưng, như Đồng Thị Sáo từng viết:
“Hạnh phúc trong cuộc đời Vũ Thị Thiết là một thứ hạnh phúc vô cùng mong manh, ngắn ngủi… như đóa phù dung sớm nở, tối tàn.”
Sự mong manh ấy bắt đầu từ thời điểm đất nước loạn lạc, chiến tranh triền miên. Chồng ra trận, mọi gánh nặng gia đình đổ dồn lên đôi vai gầy guộc của người vợ trẻ. Một mình nàng mang nặng đẻ đau, nuôi con thơ trong nỗi chờ đợi mỏi mòn. Với mẹ chồng – người đau ốm vì nhớ con, nàng chẳng những không nề hà mà còn tận tụy chăm sóc, thuốc thang, lễ bái hết lòng. Khi bà qua đời, nàng lo liệu tang lễ chu toàn như với cha mẹ ruột, thể hiện trọn vẹn chữ “hiếu”, “nghĩa”. Trong suốt những tháng ngày đơn côi, nàng vừa là mẹ, vừa là cha, gánh vác gia đình như một trụ cột duy nhất. Nhưng trong lòng người phụ nữ ấy lại luôn chất chứa nỗi niềm xa cách, nỗi nhớ nhung khắc khoải dành cho Trương Sinh – người chồng đang nơi biên ải. Nỗi nhớ ấy dâng lên từng ngày, như từng lớp sương giăng phủ kín tim nàng, khiến ta liên tưởng đến những câu thơ man mác trong “Chinh phụ ngâm” của Đoàn Thị Điểm:
“Trời thăm thẳm xa vời khôn thấu
Nỗi nhớ chàng đau đáu nào xong.”
Nguyễn Dữ đã khéo léo dùng cảnh vật để chuyển tải tâm trạng. Những hình ảnh như “bướm lượn đầy vườn”, “mây che kín núi” vừa gợi nên vẻ nên thơ của thiên nhiên, vừa là tấm gương phản chiếu tâm tình người thiếu phụ – man mác buồn, đẹp mà đơn côi. Nỗi cô đơn của Vũ Nương không chỉ là nỗi nhớ chồng, mà còn là sự mong mỏi được yêu thương, được tin tưởng, được sẻ chia – những điều tưởng chừng giản dị, nhưng lại xa vời trong xã hội phong kiến bất công, nơi người phụ nữ luôn bị đặt sau định kiến và nghi kỵ.
Vũ Nương – người phụ nữ hiền hậu, đức hạnh – đã bị ràng buộc bởi những khuôn phép hà khắc của xã hội phong kiến, chấp nhận một cuộc hôn nhân không xuất phát từ tình yêu với Trương Sinh. Trong thời đại mà câu nói “cha mẹ đặt đâu con ngồi đó” trở thành nguyên tắc sống, nàng không có quyền lựa chọn. Trương Sinh cưới nàng bằng của cải – “trăm lạng vàng” – nên ngay từ đầu, cuộc hôn nhân ấy đã nhuốm màu vật chất. Còn Vũ Nương, với khát vọng “nghi gia nghi thất”, nàng chấp nhận cuộc sống nương tựa vào chồng để theo đuổi ước mơ về một mái ấm gia đình. Nhưng tiếc thay, đó không phải là cuộc hôn nhân của hai trái tim đồng điệu, mà chỉ là sự sắp đặt lạnh lùng của xã hội. Chính bức tường vô hình mang tên “giàu – nghèo” đã làm lu mờ phẩm giá người phụ nữ, đồng thời trở thành cái cớ để Trương Sinh hành xử vũ phu, độc đoán.
Ba năm biệt ly, người chồng trở về không mang theo đoàn viên mà lại gieo xuống đổ vỡ. Chỉ vì những lời ngây thơ của đứa trẻ thơ dại, Trương Sinh – trong cơn ghen mù quáng – đã không tiếc lời mắng nhiếc, đánh đuổi người vợ tào khang. Chàng khước từ mọi lời khuyên can, gạt bỏ cả những lời biện bạch từ chính người vợ hiền. Phải chăng, cái xã hội phong kiến độc đoán đã trao cho đàn ông quyền hành xử với vợ như một thứ tài sản, được quyền nghi ngờ, đánh đập, ruồng bỏ mà không cần lý do? Phẩm hạnh cao quý của Vũ Nương bị vùi dập dưới cái mác “hư thân mất nết” một cách oan nghiệt. Đắng cay thay, đến phút cuối đời, nàng vẫn không biết mình đã sai gì. Nỗi oan ấy – không lời biện hộ, không ai bênh vực – chỉ biết gửi thân vào dòng sông để giữ gìn danh tiết và tấm lòng trong trắng.
Đối với Vũ Nương, gia đình chính là chốn nương thân, là tất cả ý nghĩa cuộc đời. Vậy mà khi hạnh phúc ấy bị đạp đổ bởi một lời buộc tội oan nghiệt, nàng chẳng còn nơi bấu víu. Những hình ảnh ước lệ như “trâm gãy”, “liễu tàn”, “hoa rụng”, “én lìa đàn”… như những nét chấm phá tàn lụi của một cuộc đời, diễn tả nỗi đau đến tuyệt vọng. Cái chết của nàng, trên danh nghĩa là tự vẫn, nhưng thực chất là sự bức tử đến từ chồng – người mà nàng đã dốc lòng yêu thương và hy sinh. Vậy mà Trương Sinh vẫn dửng dưng, không chút hối hận. Trong xã hội đầy bất công ấy, thật hiếm hoi biết bao nếu có ai đó đứng ra bênh vực cho thân phận như bèo bọt của những người phụ nữ như nàng.
Không chỉ là nạn nhân của chế độ nam quyền, Vũ Nương còn bị chiến tranh đẩy vào bi kịch. Chính sự chia lìa trong những năm tháng chinh chiến đã khiến vợ chồng xa cách, lòng tin hao hụt. Chiến tranh – ngòi nổ cho mọi bi kịch – đã khiến những yêu thương phai nhạt, hiểu lầm sinh sôi. Và Trương Sinh – người chồng được thử thách trong gian khó – đã không vượt qua, khiến hạnh phúc gia đình tan vỡ. Như vậy, chiến tranh không chỉ gây ra đổ máu nơi chiến trường mà còn gieo rắc mất mát trong từng mái ấm nhỏ bé.
Dẫu được sống nơi thủy cung – chốn “mây lành, nước ngọc” – nhưng Vũ Nương nào có an yên? Dù kiếp sống ấy đầy phép màu, nàng vẫn day dứt vì nỗi nhớ quê hương, chồng con, gia đình. Niềm đau ấy không ánh hào quang nào xoa dịu được. Hình ảnh Vũ Nương trở về trên dòng Hoàng Giang – đẹp đẽ, lộng lẫy – nhưng lại chỉ là khoảnh khắc mờ ảo, ngắn ngủi, khiến cuộc đoàn tụ trở thành giấc mơ thoáng qua. Việc nàng không thể trở lại nhân gian là kết thúc của một niềm tin bị tan vỡ, một tình yêu không được hóa giải. Qua cái kết đầy tiếc nuối ấy, Nguyễn Dữ như muốn nhắn nhủ: hạnh phúc mong manh như thủy tinh – một khi đã vỡ thì chẳng thể nào lành lại.
Khép lại trang cuối của “Chuyện người con gái Nam Xương”, độc giả không khỏi cảm thán trước sự tài hoa của Nguyễn Dữ trong cách xây dựng tình huống truyện. Từ một lời nói hồn nhiên của đứa trẻ đến hình ảnh chiếc bóng tưởng như vô tri – tất cả đã khiến bi kịch của Vũ Nương thêm phần chua xót. Giọng văn không khô cứng mà mềm mại, giàu cảm xúc, đan xen giữa tự sự và trữ tình, tô điểm bởi yếu tố kỳ ảo – tất cả khiến câu chuyện thấm sâu vào lòng người đọc.
Tác phẩm là một bản cáo trạng mạnh mẽ lên án xã hội phong kiến thối nát, tàn bạo với phụ nữ. Nó phơi bày những bất công, sự vô lý trong chế độ nam quyền, những tổn thương chiến tranh, và số phận bị vùi dập của người phụ nữ. Qua hình tượng Vũ Nương, Nguyễn Dữ không chỉ thể hiện sự cảm thương sâu sắc với những kiếp “hồng nhan đa truân” mà còn bày tỏ cái tâm, cái tầm của người nghệ sĩ biết đứng về phía những thân phận bị lãng quên, dám nói hộ tiếng nói của những người không có quyền lên tiếng.
Xem thêm:
