“Chinh phụ ngâm” là một trong những tuyệt tác văn học trung đại Việt Nam, phản ánh sâu sắc số phận bi kịch của người phụ nữ trong xã hội phong kiến chiến tranh loạn lạc. Đặc biệt, đoạn trích Tình cảnh lẻ loi của người chinh phụ đã lột tả chân thực nỗi cô đơn, nỗi nhớ thương da diết cùng khát khao hạnh phúc thầm kín của người vợ xa chồng. Bài viết dưới đây sẽ phân tích Tình cảnh lẻ loi của người chinh phụ để làm sáng tỏ những giá trị nội dung và nghệ thuật đặc sắc mà tác phẩm mang lại.
Phân tích Tình cảnh lẻ loi của người chinh phụ
“Người lên ngựa, kẻ chia bào
Rừng phong thu đã nhuốm màu quan san.”
Trong suốt dòng chảy văn học Việt Nam, hình ảnh chia ly, tiễn biệt đã trở thành đề tài muôn thuở, khắc sâu vào lòng người đọc. Và vào thế kỷ XVIII, “Chinh phụ ngâm” của Đặng Trần Côn – tác phẩm khai thác nỗi chia ly trong chiến tranh – đã vẽ nên bức tranh đầy xúc cảm về tâm trạng người phụ nữ tiễn chồng ra trận. Đoạn trích “Tình cảnh lẻ loi của người chinh phụ” là những dòng thơ tiêu biểu, diễn tả nỗi cô đơn, nỗi nhớ thương da diết và khát khao hạnh phúc âm thầm nhưng mãnh liệt của người chinh phụ.
Như nhà văn Tô Hoài từng nhận xét: “Mỗi trang văn đều soi bóng thời đại mà nó ra đời.” Thời đại của Đặng Trần Côn là thời kỳ chiến tranh phong kiến triền miên, các phong trào nông dân nổi dậy khắp nơi, cuộc sống của nhân dân lầm than, loạn lạc. Trong hoàn cảnh ấy, Đặng Trần Côn đã không đi theo lối mòn ca ngợi chiến công, mà bằng cảm hứng nhân đạo sâu sắc, ông đã cất lên tiếng nói cho những số phận bé nhỏ — những người phụ nữ đau khổ vì chiến tranh. “Chinh phụ ngâm” mang nỗi niềm của người phụ nữ cô đơn, đồng thời cũng thể hiện tiếng nói phê phán chiến tranh phi nghĩa và khát vọng nhân quyền, nhân sinh sâu sắc. Đoạn trích “Tình cảnh lẻ loi của người chinh phụ” chính là nơi tập trung dồn nén mọi cung bậc cảm xúc: từ đau thương đến khắc khoải, từ mong mỏi đến hy vọng.
Mở đầu đoạn trích, Đặng Trần Côn vẽ nên hình ảnh người chinh phụ trong sự cô đơn, mong ngóng trong vô vọng:
“Dạo hiên vắng thầm gieo từng bước
Ngồi rèm thưa rủ thác đòi phen
Ngoài rèm thước chẳng mách tin
Trong rèm dường đã có đèn biết chăng?”
Giữa không gian mênh mông, vắng lặng, hình ảnh người chinh phụ hiện lên nhỏ bé, đơn độc. Những bước chân thầm lặng, bước đi lặp đi lặp lại, như gieo vào lòng người sự cô đơn nặng trĩu. Động tác “rủ thác”, “buông rèm” thể hiện sự chờ mong tuyệt vọng, ánh mắt nàng hướng ra ngoài trời biên ải, hy vọng một tia tin tức từ nơi chiến địa, nhưng đáp lại chỉ là sự im lặng lạnh lùng. Cả không gian lẫn thời gian dường như đông cứng lại trong nỗi mong chờ vô vọng ấy.
Đối diện với bóng tối và sự lặng im, nàng chỉ còn biết tìm đến ngọn đèn khuya như một người bạn tâm tình:
“Đèn có biết dường bằng chẳng biết
Lòng thiếp riêng bi thiếp mà thôi
Buồn rầu chẳng nói nên lời
Hoa đèn kia với bóng người khá thương”
Ánh đèn, vốn là biểu tượng cho hơi ấm sự sống, trong hoàn cảnh này lại chỉ càng làm nổi bật thêm sự trống vắng. Người chinh phụ gửi nỗi lòng vào ngọn đèn khuya, nhưng đèn không biết, cũng chẳng thể chia sẻ được nỗi đau của nàng. Hình ảnh “hoa đèn” và “bóng người” soi chiếu lẫn nhau, như hai cái bóng cô độc giữa đêm tối, phản chiếu nỗi sầu nhân thế. Cảnh vật không vô tình, mà đã trở thành nhân chứng cho nỗi cô đơn tận cùng của nhân vật trữ tình.
Không chỉ không gian, mà thời gian cũng nhuốm màu tâm trạng:
“Gà eo óc gáy sương năm trống
Hòe phất phơ rủ bóng bốn bên”
Âm thanh thưa thớt của tiếng gà giữa đêm khuya, cùng hình ảnh “hòe phất phơ” càng làm tăng thêm cảm giác quạnh quẽ, vắng vẻ. Thời gian dài đằng đẵng, không gian rộng lớn trống trải, tất cả đẩy nỗi buồn cô quạnh của người chinh phụ lên đến cực điểm.
Để rồi, thời gian như ngưng đọng lại thành nỗi sầu vô hạn:
“Khắc giờ đằng đẵng như niên
Mối sầu dằng dặc tự miền biển xa”
Mỗi khắc trôi qua nặng nề như cả năm dài. Nỗi sầu trong lòng người chinh phụ cứ kéo dài dằng dặc, mênh mang, như những con sóng nối tiếp nhau vô tận ngoài biển khơi. Chỉ bằng vài từ láy gợi hình, tác giả đã lột tả sâu sắc cảm giác thời gian tâm lý — dài lê thê, mệt mỏi và vô vọng.
Người chinh phụ cố gắng chống lại nỗi cô đơn bằng cách tìm kiếm sự khuây khỏa:
“Hương gượng đốt hồn đà mê mải
Gương gượng soi lệ lại châu chan
Sắt cầm gượng gảy ngón đàn
Dây uyên kinh đứt, phím loan ngại chùng”
Từ “gượng” lặp đi lặp lại tới ba lần cho thấy nỗ lực vô vọng của nàng. Dẫu cố đốt hương, soi gương, gảy đàn để khuây khỏa, nhưng mọi hành động đều vô nghĩa, chỉ càng thêm chồng chất nỗi đau. Nỗi nhớ thương quá lớn khiến cho âm nhạc cũng trở thành bi kịch, khi “dây uyên” đứt, “phím loan” chùng — tình duyên, hạnh phúc tưởng như cũng phôi pha theo thời gian.
Bất lực trong thực tại, người chinh phụ chỉ biết nhờ gió gửi lòng mình về nơi biên ải:
“Lòng này gửi gió đông có tiện
Nghìn vàng xin gửi đến non Yên
Non yên dù chẳng tới miền
Nhớ chàng thăm thẳm đường lên bằng trời”
Hình ảnh “gió đông”, “non Yên” là những biểu tượng quen thuộc trong văn học trung đại, gợi lên khoảng cách mênh mông, trắc trở. Nhưng chính vì vậy mà tình cảm nàng gửi đi lại càng thiết tha, chân thành và da diết. Nỗi nhớ thương sâu sắc ấy dường như vượt qua cả không gian vật lý, vươn tới tận trời cao.
Từ nỗi nhớ chồng, người chinh phụ lại rơi vào tâm trạng thấm đẫm nỗi buồn khi nhìn cảnh vật xung quanh:
“Cảnh buồn người thiết tha lòng
Cành cây sương đượm tiếng trùng mưa phun”
Không gian lạnh lẽo, hoang vắng, tiếng trùng nỉ non, tiếng mưa phun sương mù giăng mắc, tất cả đều như đồng cảm với tâm trạng buồn thương vô hạn trong lòng người chinh phụ.
Sự cô đơn, lạnh lẽo ấy được đẩy lên tột cùng:
“Sương như búa bổ mòn gốc liễu
Tuyết dường cưa, xẻ héo cành ngô”
Thiên nhiên không chỉ lạnh giá về khí hậu, mà còn trở nên tàn phá, bạo liệt như chính nỗi đau đang xé nát tâm can người thiếu phụ. Hình ảnh so sánh táo bạo đã đặc tả nỗi buốt giá đến tận cùng trong tâm hồn người phụ nữ đang mong chồng.
Âm thanh của đêm khuya càng làm nổi bật nỗi trống trải:
“Giọt sương phủ bụi chim gù
Sâu tường kêu vẳng chuông chùa nện khơi”
Mỗi tiếng động trong không gian đều trở thành những âm thanh não nề, thấm vào lòng người, xoáy sâu vào nỗi cô đơn, tuyệt vọng của người chinh phụ.
Tưởng rằng chìm đắm mãi trong nỗi buồn, nhưng ánh trăng và sắc hoa nơi mái hiên đã đánh thức trong nàng những khao khát hạnh phúc thầm kín:
“Vài tiếng dế nguyệt soi trước ốc
Một hàng tiêu gió thốc ngoài hiên
Lá màn lay động gió xuyên
Bóng hoa theo bóng nguyệt lên trước rèm
Hoa đãi nguyệt, nguyệt in một tấm
Nguyệt lồng hoa, hoa thắm từng bông
Nguyệt hoa, hoa nguyệt trùng trùng
Trước hoa dưới nguyệt trong lòng xiết đâu”
Xem thêm:
- Bài phân tích Chiều tối – Hồ Chí Minh đạt giải HSG cực hay
- Phân tích Chí khí anh hùng – Nguyễn Du ( trích Truyện Kiều)
Thiên nhiên giao hòa trong ánh sáng trăng vàng và sắc hoa thắm. Cảnh tượng trăng hoa quấn quýt, gắn bó như khắc sâu thêm nỗi khao khát lứa đôi trong lòng người phụ nữ cô đơn. Nghệ thuật lặp đi lặp lại giữa “hoa” và “nguyệt” như xoáy sâu vào tâm trạng nhân vật, làm bật lên nỗi niềm khắc khoải, đau đớn đến tột cùng.
